پاسخ به هرمنوتیک فلسفی و فهم متعدد

یکی از دوستان از بنده سوال پرسیدند و بنده پاسخ آن را در کانال تلگرامی خود انتشار دادم

سوال و پاسخ این چنین می باشد :

سوال : سپاس از شما استاد چرا منابع دینی هر نوع قرائنی را بر نمی تابه ؟ ایا شما تعدد قرائات را مشروع می دانید ؟ میشه لطفا مقداری از کنید بحث رو و بحث هرمنوتیک فلسفی که پایه اساس تعدد قرائات هست نقد اساسی و ایرادش را بنظر خودتان محبت کنید ذکر کنید. (مرید)

پاسخ :

🔰 با توجه به سؤال حضرتعالی باید در نظر داشت که هر نظریه ی تفسیری باید ها و الزامات خاص خود را متوجه خواننده و مفسّر متن می داند؛ در اینجا فقط چند نکته را اشاره می کنیم :

1⃣ پرهیز از قرائت آزاد متن و پایبندی به تفسیر روش مند و مضبوط :

🔻اعتقاد به اینکه ارتباط زبانی و ایجاد متن به غرض انتقال و فهماندن معنای قصد شده و مراد جدی مؤلف به مخاطب است، مجالی برای «خواننده محوری» و باز نهادن دستِ خواننده در فرآیند قرائت متن باقی نمی گذارد.

🔺فرض اول ) زبان یک برساخته ی اجتماعی و وسیله ی ارتباط و تفهیم و تفاهم عُقلا و عرف است.

🔺فرض دوم ) گوینده و مؤلف هم از مشی و طریقه ی تفهیم و تفاهم زبانی عدول نکرده است و علی القاعده به اصول و ضوابط و طریقه ی عقلایی ارتباط زبانی پایبند است.

🌀 این دو پیش فرض ما را به این نتیجه می رساند که در فرآیند فهم و قرائت متن، مفسّر موظف است که از چارچوب اصول و ضوابط عقلایی تفهیم و تفاهم عدول نکند و حق ندارد که سلیقه های شخصی و گمانه زنی های غیر عادی و غیر منطبق بر روش معهود عقلایی را در قرائت متن اِعمال کند.

»» به همین دلیل ، قرینه قرار دادن چیزی که عرف و عقلا قرینه نمی دانند ، جایز نیست.

2⃣ لزوم تفکیک انحای تعاملات با متن :

🔹 اصلی ترین هدف از قرائت و مراجعه ی به متن، درک کردن معنای مراد و آنچه متن در صدد القا و بیان آن است، است. اما خواننده ی متن مطالب متعددی راجع به متن ارائه می دهد که همه «بیان مراد متن» نیست، بلکه «درباره ی معنای متن» است.
این مرزبندی باید محفوظ بماند.

🔸 نه تنها در تفاسیر رسمی قرآن، بلکه حتی در روایات تفسیری، مطالب بسیاری وجود دارد که مستقیما ناظر به پرده برداشتن از معنای آیه نیست، بلکه «درباره ی» آن مطلبی است که آیه اجمالاً در مقام بیان آن بوده است؛ از این جهت نمی توان از این روایات برای تفسیر و درک معنای مقصود از آیه سود جست.

3⃣ ممنوعیت اجتهاد در برابر نصّ :

🔻 مراد از نصّ آن متنی است که از چنان وضوح دلالتی برخوردار است که در آن احتمال معنایی غیر از آن معنای واحد و معین افاده شده و صریح ، داده نمی شود.

🔻در چنین مواردی خواننده ملزم است که به معنای منصوص متمسک شود و سعی نکند با اجتهادی ناموجه به دنبال چشم پوشی از معنای صریح متن و تقویت احتمالات ضعیف معنایی به کمک جمع قرائن غیر عقلایی و غیر متعارف باشد.

4⃣ پرهیز از اختلاف در تفسیر و لزوم ضابطه مندی و مبنا داری تفاوت در فهم :

🔻 در بسیاری از نظریه های تفسیری، به ویژه نحله های سوبژکتیو و خواننده محور، در مواجه ی با متن، اصل بر تفاوت در فهم است و اختلاف در فهم ها نه تنها مذموم نیست، بلکه اکری مطلوب و موجه می باشد.

🔻 در نحله های محافظه کارانه ی سوبژکتیو، نظیر هرمنوتیک فلسفی نیز اصل بر اختلاف و تفاوت در فهم است به گونه ای که حتی اگر خواننده مطمئن باشد که مراد و مقصود مؤلف چه بوده است هیچ التزامی به پذیرش و معیار قرار دادن معنای مقصود وی برای فهم متن ندارد و به طور طبیعی ، زمانی که معیاری برای رجحان و برتری یک فهم بر فهم دیگر وجود نداشته باشد و مؤلف نیز یکی از خوانندگان متن و در عرض دیگر مفسران و قاریان متن قلمداد می شود و تکثر و تفاوت در فهم امری طبیعی و مطابق با اصل و قاعده محسوب می شود.

✅ در نظریه ی تفسیری مختار، معیار و شاخص برای فهم متن، قصد و نیت مؤلف است؛

♻️ از این رو اختلاف و تفاوت در فهم نه ارزش است و نه امری مطابق با اصل و قاعده، بلکه صورت وضعیت طبیعی و متعارف فهم و قرائت متن آن است که معنای مقصود و محتوای پیام مؤلف از سوی مخاطبان و خوانندگان متن، درک و فهم شود.

💠 اما این به معنای «غیر مُجاز بودن» اختلاف و تفاوت در فهم نیست، بلکه به معنای آن است که تفاوت و اختلاف فهم در جایی که رخ می دهد باید مستند به قرائن و شواهدی باشد و دلایل توجیهی کافی برای متفاوت فهمیدن در کار باشد.
{ نظر ما بر این است که اختلاف در فهم امری بی ضابطه و اختیاری (arbiterary) نیست}

♻️ بر طبق این نظریه، نظر به اینکه مفسران هدف و غایت مشترکی دارند، که همان درک مراد جدی مؤلف است، پس باید در جهت وصول به آن معنای متعین مشترک و واحد حرکت کنند و اگر اختلاف و تفاوتی در فهم رخ نمود، باید به سبب وجود عوامل و مشکلاتی باشد که اختلاف را امری اجتناب ناپذیر و ناگریز جلوه می دهد.

❌ سرّ اختلاف تفسیر ها در رویکرد های تفسیری سوبژکتیو و خواننده محور عمدتاً به خواننده و ذهنیت او باز می گردد.

🔺 اموری نظیر «جامعه ی تفسیری» که خواننده به آن تعلق دارد ، افق معنایی مفسّر (horizon)، افق انتظار ها و علاقه های مفسّر، تمایل خواننده به بازی آزاد معنایی و رهایی از هر عامل مهارکننده ی فرآیند قرائت، علل و اسبابی است که معمولا از ناحیه نظریه های سوبژکتیو تفسیری نظیر نوپراگماتیسم ، هرمنوتیک فلسفی و شالوده شکنی برای توجیه سرّ اختلاف در فهم ذکر می شوند.

❇️ اما در نظریه ی تفسیری مختار، تفاوت و تکثر فهم در مواردی که «اتفاق» می افتد عمدتاً به اموری بیرون از ذهنیّت و خواست و اراده ی مفسر مربوط می شود.

🔻 برای مثال گاه این تعدد قرائت به سبب آن است که حروف در زبان ، در معانی متعددی به کار می رود که برای هر کدام شواهد و قرائن کافی در آن زبان موجود است. در مواردی واضح نیست که حرف در کدام یک از آن معانی استعمال شده و این باعث اختلاف در فهم و تفسیر می شود.

🖊 برای مثال در آیه ی «لا تأکلوا ممّا لَم یُذکَرِ اْسْمُ اللهِ عَلیْهِ و إنّهُ لَفِسْقٌ» حرف واو در « و إنّه لَفِسْقٌ» محتمل است که واو استیناف باشد و احتمال دارد که واو حالیه باشد و این باعث اختلاف در یک مسئله ی فقهی می شود و هکذا ....

🔻گاه منشأ اختلاف قرائت ، مشترک لفظی بودن برخی الفاظ و کلمات است.

🔻 گاه اختلاف در تفسیر مبنای روش شناختی دارد. مثل روش تفسیری قرآن به قرآن و روش برخی مفسّرانی که اصرار دارند که روایات و احادیث معصومین (علیهم السلام) باید در فهم قرآن مورد توجه باشد.

👤 : این بحث بسیار مبسوط تر از این است که بخواهیم در شبکه های اجتماعی به طور کامل آن را طرح کنیم. فلذا دوستان می توانند به کتاب «نظریه تفسیر متن» نوشته ی حجة الاسلام احمد واعظی رجوع کنند.

____
یادداشت های یک طلبه

تاثیر قصد متن در فرآیند تفسیر

🔻 تأثیر «قصد متن» در فرآیند تفسیر

💠 نشانه شناس ، منتقد ادبی و رمان نویس معاصر ایتالیایی امبرتو اِکو (متولد 1932 م) از مدافعان جدی محوریت متن در فرآیند تفسیر است که از «قصد متن» (intention of the text) به جای «قصد مؤلف» به عنوان کانون و محور معنای متن سخن می راند.

🔰 وی بر آن است که خلاصه کردن نزاع در تفسیر به دو جناح «مؤلف محور» و «مفسر محور» صحیح نیست و دیدگاه سومی که خود مدافع آن است قابل طرح است

🔹 وی می نویسد :[ می توان به این حکم اعتراض کرد که یگانه بدیل در برابر نظریه ی افراطی تفسیر «خواننده محور»، همان بدیل مورد ستایش کسانی است که در نظر آنان یگانه تفسیر معتبر تفسیری است که هدف آن کشف نیّت مؤلف باشد، من در برخی از نوشته های اخیرم خاطرنشان کرده ام که میان نیّت مؤلف-که کشف آن بسیار دشوار است و اغلب هیچ ارتباطی با تفسیر ندارد- و نیّت خواننده (که به گفته ی ریچارد رورتی) کاملا شکل متن را به هم می ریزد تا آن را با مقصود و منظور خود همخوان کند، امکان سومی هم موجود است و آن «نیّت متن» است] (Eco,interpretation  and overinterpretation p.25.)

🔻 چنان که اشاره شد، وی با خواننده محوری افراطی سر ناسازگاری دارد و گشوده بودن معنایی متن به معنای امکان نسبت دادن هر معنایی که خواننده می خواهد، را انکار می کند و بازی آزاد نشانه ای و تصدیق این نکته که از هر متنی می توان بی نهایت معنا برداشت کرد را یک گزافه گویی و ژست پوچ و میان تهی می داند.

🔷 از طرف دیگر، خود تصریح می کند که با بسیاری رویکرد های خواننده محور (reader-oriented) همدلی دارد. از نظر او زمانی که یک متن فراهم آید(تفاوت نمی کند که آن متن یک شعر یا رمان باشد یا اسفار اربعه ی ملاصدرا که متنی فلسفی عمیق است) این متن برای یک خواننده خاص تولید نشده است، بلکه برای عده ای بی شمار و جامعه ای از خوانندگان فراهم شده و مؤلف می داند که متن او نه لزوماً بر حسب قصد و نیّت او، بلکه بر حسب «راهبرد پیچیده کنش های متقابل» (complex strategy of infractions) تفسیر می شود.

✅ در این کنش های متقابل، هم خوانندگان حضور دارند و هم زبان با قوانین دستوری آن و هم دائرة المعارف فراهم آمده از آن زبان و قرارداد های فرهنگی ای که زبان تولید کرده است و هم تاریخ حاصل آمده از مجموعه ی تفسیر های مربوط به دیگر متون

🌀 عمل خواندن متن باید همه ی این عوامل و طرف های درگیر در این راهبرد پیچیده را به حساب آورد.
بنابر این : هر خوانشی، یک تعامل و اقدام دشوار است میان صلاحیت خواننده(دانش خواننده از جهان) و یک نوع صلاحیت که متن مفروض، آن را قرار می دهد. (Ibid.,pp67-68)

ر.ک: احمد واعظی ، نظریه ی تفسیر متن
________